Fraude met gouden Caroliguldens

Dit verhaal heeft betrekking op Frans Everts,is geboren op vrijdag 24 december 1723 in Ureterp, zoon van Evert Franses en Antje Jans. Hij is gedoopt op zaterdag 1 januari 1724 in Ureterp. Frans is overleden in Ureterp. Frans trouwde, 25 jaar oud, op zondag 18 mei 1749 in Wijnjeterp [bron: Trouwregister Hervormde gemeente Wijnjeterp-Duurswoude-Bakkeveen, DTB nr. 571, 1685 - 1811] met Aalke Lintzes (Aaltje), 28 of 29 jaar oud. Aaltje is geboren in 1720 in Wijnjeterp, dochter van Lense Wolters en Trijn Bokes (Boockes). Zij is gedoopt op zondag 3 november 1720 in Wijnjeterp. Voor meer informatie klik hier.

Fraude is van alle tijden. Ook in de eerste helft van de 18^e eeuw. De munteenheid in tijd was de Caroligulden[i] (Carolusgulden). In 1521 voerde keizer Karel V een munt in die naar hem, de Carolus wordt genoemd. Dit was de eerste ‘Europese’ eenheidsmunt (generaliteitsmunt), die in een groot deel van Europa werd gebruikt. De Caroligulden werd in twee uitvoeringen geslagen, een gouden (Goudgulden) en een zilveren, beiden hadden een verschillende waarde van respectievelijk 28 en 20 stuivers van 16 penningen (of 8 duiten), een indeling die bijna 300 jaar ongewijzigd bleef. In Nederlandse teksten van vóór 1816 vindt men dus wel bedragen als f 10-12-4, ofwel 10 gulden, 12 stuivers en 4 penningen. Dit komt overeen met f 10,6125 in het decimale stelsel. De waarde van iets werd altijd terug gerekend naar de zilveren Caroligulden van 20 stuivers. Daarnaast had je ook nog de Daalder, die 30 stuivers waard was.

Bij de bewaard gebleven kerkvoogdij-rekeningen van de Hervormde gemeente Ureterp uit de periode van 1744-1749[ii] komen we een vorm van fraude tegen met de Goudguldens die niet het juiste gewicht hadden. In de akte van opmaak en overdracht staat het volgende:

‘Reeckeninge bewijs en reliqua gedaan bij Sijger Sijbes en Frans Everts de soon van w: Evert Franses als kerkvoogden van Ureterp van de ontvang en uijtgave die w: Evert Franses en na desselfs overlijden de mede rendant Frans Everts heeft gehadt en waargenomen en dat van den 10 junij 1744 tot aan data deses sulcx aan handen van Sijger Eijses en Boocke Hendricx beide huijsluiden tot Ureterp voorschreven als nieu gekoorene en genomineerde kerkvoogden, aan handen van de Grietman Livius Suffridus Lijcklama à Nijeholt en Lubbertus Lijcklama à Nijeholt secretaris van Opsterland en ter presentie van de comparante ingesetenen’.

Al vrij snel na het aantreden van Evert Franses in 1744 komt deze te overlijden en vanaf 10 juni 1744 wordt zijn vacante plaats als kerkvoogd ingevuld door zijn zoon Frans Everts. Dan volgt de detailrekening uit die periode, opgemaakt in Caroligulden-stuivers-penningen. De akte eindigt met: Aldus gedaan, gerekend etc. De rendanten worden bedankt en ontslagen van hun administratie. Frans Everts heeft het saldo overgedragen aan de nieuwe kerkvoogden evenals de brieven en instrumenten; deze rekening geldt voor kwitantie. Acte d.d. 17-10-1749, getekend: Bocke Hendricks, AE. Fockes, Sijger Sijbes, Frans Everts, Sijbe Sijbes Posthumus, Focke Theunis, L.S. Lijcklama à Nijholt. In marge van de akte stond: ‘Niet tegenstaande in nevenstaande quitantie is geïnsereert dat de nieuwe kerkvoogden souden hebben ontvangen vijffhondert vijf en dartig caroliguldens 14 penningen (535-0-14), waaronder aan goud was een hondert vijftig caroliguldens 17 stuivers, 't welke door de silversmid Luidinga naderhandts is gewogen en te ligt bevonden negen caroliguldens 14 stuivers soo dat de kerckvoogden bij slot van reeckeninge maar hebben ontvangen vijfhondert vijff en twintig caroliguldens 6 stuivers 14 penningen, dus pro memoria (525-06-14)’.

De kerkvoogden togen, zoals elk jaar, na het tellen van de munten naar de zilversmid Luidinga te Ureterp om het gewicht aan gouden munten te laten wegen. Deze constateerde dat er voor een bedrag van 9 Caroligulden en 14 stuivers aan gewicht miste en dat de afrekening pro memorie moest worden aangepast. In het jaar 1750 werd dit bedrag als onvoorziene uitgave geboekt. Hier kwam een veel voorkomend fenomeen naar voren wat speelde in die tijd. De veelal arme bevolking in die tijd knipten, schaafden of vijlden de gouden Caroliguldens af en bewaarden de restjes om ze later om te smelten. Dit wordt ook wel het snoeien van de munten genoemd. Ook de autoriteiten maakten zich hieraan schuldig. Bijvoorbeeld tijdens de 80-jarige oorlog werden munten uitgegeven met een minder gewicht of een lager aandeel aan goud, om te besparen op de kosten van het uitgeven van geld. Voor de oorlog was veel geld nodig. Om dit snoeien van munten tegen te gaan werd vanaf 1749 de gouden Caroligulden standaard geslagen met een kartelrand zodat iedereen kon zien dat er niet mee geknoeid was.

Op 18 september 1816 werd een Muntwet aangenomen waarmee de onderverdeling van de gulden in 100 cent werd vastgelegd. Hiermee werd het decimale muntstelsel in Nederland ingevoerd. Deze eerste Nederlandsche Muntwet was gebaseerd op een doorwrocht advies van Jean Henri van Swinden die zijn sporen had verdiend bij de invoering van het decimale metrieke stelsel. De wijze van onderverdeling in centen, dubbeltjes kwartjes guldens en rijksdaalders en tientjes is door hem ontworpen in zijn ´Bedenkingen over het muntwezen´ [iii] van 2 december 1815. Bij de vaststelling van de waarde in zilver en goud maakt men echter een fout: de vastgestelde waardeverhouding tussen zilver en goud wijkt af van de werkelijke verhouding, waardoor veel zilvergeld uit de roulatie verdwijnt om te worden omgesmolten. De waarde van de zilveren munten was te laag vastgesteld.

Leeuwarden, 4 oktober 2017, Wietze Visscher

Noten en verwijzingen

[i] Voor meer informatie over de Caroligulden zie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Carolusgulden.

[ii] Kerkvoogdijrekening uit de periode 1744-1749. Transcriptie door Geert Zijlstra uit Ureterp.

[iii] Voor meer informatie zie de geschiedenis van de Nederlandse gulden: https://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_de_Nederlandse_gulden.